Dni Otwartych Ramion w Zbąszyniu. Ważne spotkania, ważne rozmowy: 80 rocznica Polenaktion

W Zbąszyniu dobiegły końca obchody „Dni Otwartych Ramion” organizowanych od kilku lat wydarzeń upamiętniających rocznicę deportacji Żydów polskiego pochodzenia z III Rzeszy do Polski – do Zbąszynia. W tym roku przypadła 80 rocznica tych historycznych wydarzeń, które prof. Jerzy Tomaszewski określił jako „preludium Zagłady”. Upamiętniając wydarzenia z 28 października 1938 roku, władze miasta oraz różne instytucje, organizacje pozarządowe i osoby prywatne włączyły się w przygotowanie okolicznościowych spotkań, prelekcji, warsztatów i koncertów, które trwały ponad tydzień. 

„Dni Otwartych Ramion” rozpoczęły się w niedzielę 21 października koncertami niemieckiego zespołu "Diplomatische Streichquartett", które odbyły się rankiem w kościele w Łomnicy i po południu w Filharmonii Polkloru Polskiego w Zbąszyniu. Kwartet, w skład którego wchodzą muzycy: Matthias Hummel (I skrzypce), Felix Klein (II skrzypce), Ernst Herzog (altówka) i Petra Kiesling (wiolonczela), zagrał utwory Wenberga, Bacewicz i Mendelssohna. Koncert poprowadziła dyrektor Państwowej Szkoły Muzycznej I st. im. St. Moniuszki w Zbąszyniu, Julita Skowrońska. Muzyk z berlińskiego zespołu, Ernst Herzog, w czasie koncertu opowiedział publiczności, jak ważne są podobne spotkania międzykulturowe, kiedy sztuka buduje mosty między narodami, szuka wybaczenia i tolerancji. Mówił także o tym, jak jego pokolenie Niemców stara się szukać pojednania po dramatycznej przeszłości sprzed 80. lat.

Plakat obchodów (autor: Fundacja TRES)

Koncert niemieckich muzyków zrealizowany został w czasie „Dni Otwartych Ramion” w ramach projektu "Most kultury przez Odrę", który trwa już od 2009 roku. W tym roku tematem realizowanego wydarzenia była wspólna historia żydowska. Celem wszystkich działań jest pokazanie wspólnej spuścizny kulturowej obszarów po obu stronach rzeki Odry. 

W czwartek 25 października odbył się kolejny koncert upamiętniający 80. rocznicę deportacji, znowu w międzynarodowej oprawie artystycznej. W Filharmonii Folkloru Polskiego wystąpili  młodzi filharmonicy wiedeńscy i wykonali koncert muzyki inspirowanej kulturą żydowską -zespół „DuoArte” w składzie:  Nadja Stiegler (wiolonczela) oraz Maria Kasznia (fortepian). W programie koncertu były utwory kompozytorów żydowskich i autorów, którzy inspirowali się kulturą judaizmu: m.in. Ernesta Blocha przepiękna modlitwa „From Jewish Life”, „Piosenka bez słów” Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego i „Preludia” George’a Gershwina. Występ młodych artystek spotkał się z niezwykłym przyjęciem – publiczność nagrodziła je owacją na stojąco - i uświadomił słuchaczom, jak wielką spuściznę artystyczną pozostawili po sobie twórcy pochodzenia żydowskiego i jaka ogromną inspiracją dla artystów z całego świata jest ich kultura.  

W piątek, 26 października uroczystości upamiętniające zaczęły się o godzinie 9.00 od podniesienie flagi na Rynku w Zbąszyniu. Następnie uczniowie z miejscowych szkół i ze szkół w Zbąszynku, wzięli udział w grze miejskiej „Śladami Preludium Zagłady” organizowanej od kilku lat przez Zespół Szkolno-Przedszkolny w Zbąszyniu, w ramach kolejnej edycji wieloletniego projektu „Pamięć dla przyszłości”. Koordynatorami programu są nauczyciele historii: Jerzy Sikuciński i Łukasz Pawłowski. Trasa gry obejmowała najważniejsze miejsca związane z wydarzeniami „Polenaktion” w Zbąszyniu: dawną granicę polsko-niemiecką, dworzec kolejowy, starą pocztę nr 2, teren dawnych koszar wojskowych (dziś: teren byłego zakładu „Romeo”), miejsce dawnego młyna braci Grzybowskich, budynek dawnej szkoły miejskiej na Placu Wolności, dawną synagogę na ul. Żydowskiej, byłą strzelnicę (budynek ZCK), salę gimnastyczną – tzw. ćwicznię, oraz cmentarz żydowski z pamiątkową tablicą w kształcie macewy. 

W południe, w Zbąszyńskim Centrum Kultury, odbył się spektakl „Przenikanie” Teatru S, przygotowywany specjalnie dla młodzieży z Zespołu Szkół nr 1 w Zbąszyniu, a wieczorem w Bibliotece Publicznej w Zbąszyniu odbyło się slajdowisko podróżnicze, którego tytuł brzmiał: „Izrael odczarowany. A jednak”. O swoim dwutygodniowym pobycie w sercu Izraela, Jerozolimie, oraz o podróżach po tym fascynującym kraju, przybliżając jego specyfikę, obyczajowość oraz komplikacje polityczne i religijne, opowiadała Anita Rucioch-Gołek, które jest także absolwentką seminarium dla edukatorów w Yad Vashem - Instytucie Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu w Jerozolimie.

W sobotę 27 października odbyła się gra uliczna dla dzieci i rodziców „Śladami Zbąszyńskiego Balaganu” oraz warsztaty kulinarne tradycyjnych potraw żydowskich pt. „Kuchnia naszych sąsiadów”, które odbyły się w gościnnych progach Dziennego Domu „Senior-Wigor”. Prowadziła je pani Irena Kirmiel, która nadzorowała warsztaty począwszy od sporządzenia listy zakupów aż po efekt końcowy - wyeksponowanie należyte dań podczas poczęstunku. Uczestnicy: panie i panowie, przygotowali m.in. następujące potrawy: czulent, gęsie pipki, cymes, humus, sałatkę tabulach. Wieczorem w sobotę mogliśmy skosztować tych potraw. Pani Kirmiel opowiadała przy okazji o zasadach kuchni Żydów aszkenazyjskich zamieszkujących przed 1939 r. Europę Środkowo-Wschodnią, która inspirowała się zawsze tradycją kulinarną innych narodów, z zachowaniem zasady koszerności, oczywiście.

Właśnie w sobotę, w przeddzień 80. Rocznicy „Polenaktion” odbyła się premiera przewodnika po Zbąszyniu śladami kultury i historii tutejszych Żydów. Październikowa aura, tak sprzyjająca ostatnio, niestety tego dnia była typowo jesienna, było zimno i wietrznie, więc trasa wycieczki dotyczyła tylko kilku wybranych punktów: okolicy dawnej synagogi i domu żydowskiej rodziny Grunbergów przy Senatorskiej, którzy tutaj mieli swój sklep. Mogliśmy się na szczęście schronić w nieczynnym muzeum i tam spędzić czas z czwórką młodych ludzi i ich rodzicami, opowiadając o tym, jak kiedyś wyglądał Zbąszyń trzech świątyń, w którym mieszkali obok siebie wyznawcy trzech religii. Za zaangażowanie na warsztatach uczestnicy zostali nagrodzeni książkami i publikacją "O Żydach i Żydówkach" (edukacyjna książka o kulturze żydowskiej, która przełamuje szkodliwe stereotypy). Z uczestnikami rozstaliśmy się z obietnicą, że gra uliczna wróci wiosną, kiedy będzie można pieszo w spokoju przejść szlak od dworca kolejowego do starego cmentarza żydowskiego. Przewodnik „Śladami Balagnu” został wydany dzięki wsparciu finansowemu w ramach „Stypendium na działania lokalne” Fundacji „Forum Dialogu”. 

Wieczorem w sobotę w Filharmonii Folkloru Polskiego wystąpił zbąszyński Zespół Wokalny „Pauza” po dyrekcją Krzysztofa Klorka w specjalnie przygotowanym repertuarze inspirowanym motywami żydowskimi. Zespół przywitał się muzycznym „Shalom aleichem” i tym samym wprowadził publiczność w nastrój zadumy. Po utworach refleksyjnych (m.in. „Dona nobis pacem”), zaśpiewano utwory wszystkim znane, choć niekoniecznie kojarzące się z kulturą żydowską. Pojawiła się więc piosenka „Umówiłem się z nią na dziewiątą” autorstwa Emanuela Schlechtera z filmu „Piętro wyżej”. Występ „Pauzy”, zakończony utworem z musicalu „Skrzypek na dachu”, przyjęto gromkimi oklaskami.

Następnym punktem sobotniego programu był historyczny wykład pt. „Polenaktion i jej następstwa w 1938 roku” dotyczący wydarzeń sprzed 80 lat i roli zbąszynian w przygarnięciu deportowanych z III Rzeszy Żydów. Wykład wygłosił dyrektor Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej, Andrzej Kirmiel – historyk,  autor licznych artykułów i publikacji z zakresu historii regionu, w tym monografii Międzyrzecz i ziemia międzyrzecka. Szkice z przeszłości; a także autor publikacji dot. stosunków polsko-niemieckich i polsko-żydowskich. Wykład (podobnie jak wiele innych wydarzeń w ramach obchodów upamiętniających) rejestrowany był przez Zbąszyńską Telewizję Kablową i już w następny weekend zainteresowani widzowie mogli zobaczyć wystąpienie Andrzeja Kirmiela w lokalnej telewizji.

W sobotę wieczorem na scenie auli szkoły muzycznej wystąpiła także wokalistka Aleksandra Idkowska z zespołem w składzie: Jarosław Buczkowski (akordeon), Dawid Troczewski (fortepian) i Bartek Kucz (kontrabas) w koncercie pieśni izraelskich i żydowskich. Występ przyjęto owacyjnie. Publiczność długo dziękowała artystom: młodej, niezwykle utalentowanej, Oli Idkowskiej, która w fenomenalny sposób zaśpiewała utwory takie jak „Graj klezmerska kapelo” czy wręcz zjawiskowo modlitwę „Alvinu Malkeinu” oraz zespołowi muzyków, którzy w świetnym stylu, w oryginalnych jazzowych aranżacjach, towarzyszyli wokalistce. Muzycy po raz pierwszy towarzyszyli Oli, a w Zbąszyniu zagrali na specjalne zaproszenie dyrektor szkoły muzycznej, Julity Skowrońskiej.  Jak się okazało, nie można było sobie wyobrazić zakończenia tego wieczoru bez ich występu. Aleksandra Idkowska ma 17 lat, od wielu lat ciężko pracuje na swój artystyczny sukces i już jest laureatką festiwali o randze międzynarodowej oraz ogólnopolskiej. m.in. Festiwalu Piosenki Żydowskiej i Izraelskiej Shalom w Kaliszu i Międzynarodowego  Konkursu Piosenki Żydowskiej "Piosenka może czas pokonać" w Poznaniu. 

Sobotni wieczór zakończył się poczęstunkiem potraw z kuchni żydowskiej, który zorganizowano w foyer Filharmonii Folkloru Polskiego - auli szkoły muzycznej w Zbąszyniu.

Oficjalne uroczystości pod patronatem Burmistrza Zbąszynia rozpoczęły się w niedzielę 28 października w Zbąszyniu, a w poniedziałek,  na zaproszenie niemieckich organizatorów, przeniosły się do stolicy Niemiec.

W niedzielę do Zbąszynia przyjechali goście z Berlina - m.in. potomkowie osób deportowanych do Zbąszynia w 1938 roku. Były to rodziny: Adler z USA, Better z USA, Eisig-Schachter z Izraela, Isak z USA, Jaffe z Australii i Izraela, Klein z Berlina, Langdorf z Wielkiej Brytanii i Izraela oraz rodzina Zuckermann z Izraela. Nasi goście zwiedzili wspólnie z mieszkańcami Zbąszynia wystawę okolicznościową przygotowaną przez Fundację „Tres” w holu dworca kolejowego, a następnie udali się na krótki spacer, zwiedzając miasto śladami wydarzeń z 1938 roku. 

Od godz. 16.00 zaczęły się oficjalne uroczystości w Filharmonii Folkloru Polskiego: po przywitaniu wszystkich przez Burmistrza Zbąszynia nastąpiły wystąpienia zaproszonych gości. W części artystycznej pokazano spektakl słowno-muzyczny "Wszyscy braćmi być powinni" przygotowany przez młodzież zbąszyńską z Zespołu Szkół nr 1 oparty o korespondencję deportowanych Żydów. Program poetycki przygotowany został pod kierunkiem nauczycielek z Liceum Stefana Garczyńskiego: Anny Koteckiej i Jolanty Stankiewicz. Jego scenariusz został specjalnie opracowany na podstawie publikacji „Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 roku z Niemiec do Zbąszynia” powstałej pod redakcją Izabeli Skórzyńskiej i Wojciecha Olejniczaka.

Ważnym punktem niedzielnych obchodów upamiętniających była prezentacja oryginału Księgi Deportowanych Żydów do Zbąszynia ze zbiorów IPN. 

Na zakończenie głos zabrali potomkowie deportowanych Żydów, dziękując za zaproszenie do Zbąszynia i podkreślając ze wzruszeniem wagę wszystkich wydarzeń upamiętniających organizowanych tego dnia. Burmistrz, Tomasz Kurasiński, wręczył na pożegnanie przedstawicielom każdej z rodzin książki „Do zobaczenia za rok w Jerozolimie” opisujące wydarzenia „Polenaktion” w Zbąszyniu.

Następnego dnia, 29 października, w stolicy Niemiec miała miejsce wyjątkowa uroczystość poświęcona 80. rocznicy wypędzenia polskich Żydów z Niemiec. Po raz pierwszy upamiętniano tę rocznicę oficjalnie. Uroczystość odbyła się w Nowej Synagodze – Centrum Judaicum przy Oranienburger Strasse. W odchodach wzięła udział na zaproszenie strony niemieckiej delegacja ponad 50 osób ze Zbąszynia: Burmistrz, Tomasz Kurasiński i władze miasta, przedstawiciele lokalnych instytucji i organizacji m.in. zajmujących się historią i upamiętnianiem, nauczyciele i uczniowie miejscowych szkół, mieszkańcy gminy. 

W Berlinie, w Nowej Synagodze, od lipca 2018 roku można zobaczyć okolicznościową wystawę pt. „AUSGEWIESEN! Berlin, 28.10.1938” poświęconą deportacji Żydów, a na niej interwencję artystyczną przygotowaną przez Wojtka Olejniczaka, artysty, zbąszynianina, prezesa Fundacji „Tres”. Na wystawie, którą zwiedziła zbąszyńska delegacja, można zobaczyć unikalne, po raz pierwszy prezentowane pamiątki należące do rodzin osób deportowanych w 1938 do Zbąszynia i zapoznać się z historią wybranych żydowskich rodzin wygnanych z Berlina.

Uroczystość rozpoczęła się w Centrum Judaicum od powitania rodzin osób deportowanych i przedstawicieli Rządu Federalnego oraz władz Berlina i delegacji ze Zbąszynia. Gości powitała dr Anja Siegemund, dyrektor Fundacji Nowa Synagoga Berlin-Centrum Judaicum. Następnie głos zabrali: Heiko Josef Maas - Federalny Minister Spraw Zagranicznych; Petra Pau, Wice-Przewodnicząca niemieckiego Bundestagu; Ramona Pop, Burmistrz Berlina oraz Alina Bothe z Freie Universität Berlin, doktorantka w Instytucie Europy Wschodniej, zaangażowana we współpracę z Fudacją TRES, współpracownik prof. Gertrud Pickhan; która z panią profesor i studentami była trzy razy w Zbąszyniu na badaniach terenowych. Wszyscy oficjele podkreślali w swoich wystąpieniach, że we współczesnej Europie nie ma miejsca na rasizm i nazizm oraz deklarowali niezgodę na wszelkie przejawy dyskryminacji, które doprowadziły do tragicznych wydarzeń 80 lat temu i ich następstw – zbrodni II wojny światowej i Holokaustu. 

Najbardziej wzruszającym momentem były wystąpienia członków rodzin osób deportowanych, m.in. córki pani Rity Adler - jednej z ostatnich ocalałych deportowanych osób z Berlina, która niestety, ze względów zdrowotnych, nie mogła przyjechać do Berlina.

Program uroczystości moderował redaktor niemieckiej telewizji ZDF, która wyemituje materiał dotyczący tych oficjalnych wydarzeń, a już wcześniej pokazała dwa krótsze informacyjne materiały filmowe dotyczące „Polenaktion”.

Organizatorem wydarzeń „Dni Otwartych Ramion” była Gmina Zbąszyń, Biblioteka Publiczna w Zbąszyniu, Fundacja „Tres”, Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjne „Przestrzeń”, a koordynatorką „Dni Otwartych Ramion” Anita Rucioch-Gołek, kierownik zbąszyńskiej biblioteki i uczestnik programu „Liderzy Dialogu” Fundacji „Forum Dialogu” z Warszawy oraz Wojtek Olejniczak, prezes Fundacji „Tres”. 

Partnerami projektu byli: Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Starostwo Powiatowe w Nowym Tomyślu, Fundacja „Forum Dialogu”, Instytut Pamięci Narodowej – Odział w Poznaniu oraz Uniwersytet im. Adam Mickiewicza w Poznaniu.

 (tekst: Anita Rucioch-Gołek, Biblioteka Publiczna w Zbąszyniu, zdjęcia: Mateusz Basiński, Gmina Zbąszyń)